Mỗi một quốc gia, một dân tộc, một vùng miền đều có một văn hóa riêng đặc trưng cho quốc gia ấy, dân tộc ấy, vùng miền ấy. Đặc trưng tiêu biểu nhất cho một quốc gia, một dân tộc không gì khác chính là bản sắc văn hóa của quốc gia đó, dân tộc đó.

Trong các loại hình văn hóa vật thể thì công trình kiến trúc có lẽ là sản phẩm văn hóa lâu đời nhất cho đến nay. Từ thời nguyên thủy khi con người bắt đầu biết sử dụng lửa để nấu chín thức ăn họ cũng đã tự xây dựng những ngôi nhà, hay túp lều bằng các vật liệu như gỗ, đá, xương động vật và kiến trúc đã ra đời từ đó. Cùng với hàng triệu năm tiến hóa của con nguời các công trình kiến trúc hiện nay đã là biểu tượng rõ nét nhất của một nền văn hóa.

Việt Nam được nhiều nhà sử học ghi nhận là có bề dày lịch sử khoảng 3000 đến 4000 năm hoặc nhiều hơn thế. Các nhà khảo cổ đã tìm thấy các di tích chứng minh loài người đã từng sống tại Việt Nam từ thời kỳ Đồ đá cũ.

Vào thời kỳ Đồ đá mới, các nền văn hóa Hòa Bình - Bắc Sơn tại vùng này đã phát triển về chăn nuôi và nông nghiệp, đặc biệt là nghệ thuật trồng lúa nước. Nền kiến trúc Việt Nam cũng đã hình thành từ lâu. Kiến trúc tuyền thống Việt Nam được chia thành các loại hình như sau:

Kiến trúc quân sự - quốc phòng: Đây là loại hình kiến trúc bao gồm thành lũy, pháo đài, đồn, cửa ô... Những kiến trúc quân sự quốc phòng cổ Việt Nam có mặt bằng bố cục gồm các hình như: hình vuông, hình chữ nhật, hình đa giác đều, hình tròn, hình ngôi sao và những hình đặc biệt khác (Loa Thành).

Nhà ở dân gian: Các ngôi nhà ở dân gian đều qua một quá trình chuyển biến từ nhà sàn đến nhà nền đất. Nhà nền đất vùng xuôi có kết cấu khung tre hay gỗ, thường làm vách và lợp bằng tranh, rạ hay lá dừa nước; nếu là kết cấu khung gỗ loại tốt lại thường được lợp bằng ngói, tường bao quanh bằng gạch hoặc tường gạch chịu lực với vì kèo gỗ. Khuôn viên nhà bao gồm: nhà chính, nhà phụ (nhà ngang), nhà bếp và chuồng gia súc cùng sân, vườn, ao, giếng hoặc bể nước và hàng rào, tường vây quanh, cổng ngõ. Nhà chính có số gian lẻ (1, 3 hay 5) cùng với 1 hoặc 2 chái.

Kiến trúc tôn giáo - tín ngưỡng: Các công trình tôn giáo tín ngưỡng ở Việt Nam có thể kể đến 3 dạng công trình chính đó là chùa tháp, đền miếu và đặc biệt nhất, thuần Việt nhất đó là đình làng. Đình làng nguyên là nơi thờ thành hoàng theo phong tục tín ngưỡng trong xã hội Việt Nam cổ đại. Vì vậy nó thường được xếp vào thể loại công trình phục vụ cho tôn giáo, tín ngưỡng. Tuy nhiên, đình làng còn là một công trình thuộc thể loại kiến trúc công cộng dân dụng do tính chất phục vụ đa chức năng của nó. Ngoài chức năng là nơi thờ Thành hoàng làng, đình làng còn là trung tâm hành chính, quản trị phục vụ cho mọi hoạt động thuộc về cộng đồng làng xã; là nơi làm việc của hội đồng kì mục trước đây (trong thời phong kiến); là nơi hội họp của dân làng;...

Đây cũng là nơi diễn ra các lễ hội làng truyền thống, nơi sinh hoạt văn hóa, văn nghệ của làng. Nói chung, với ba chức năng cơ bản trên (tín ngưỡng, hành chính, văn hóa - văn nghệ), đình làng là nơi diễn ra mọi hoạt động của làng xã Việt Nam gắn liền với sự phát triển của dân tộc Việt Nam. Đình làng không những có giá trị về mặt kiến trúc cao, là kiến trúc thuần Việt nhất của dân tộc, mà còn là kho tàng hết sức giá trị về mặt điêu khắc dân gian.

Đây là thế giới cho nền nghệ thuật điêu khắc dân gian phát triển mạnh mẽ. Trên các vì kèo, tất cả các đầu bẩy, đầu dư, đố, xà kẻ, ván gió, ván nong (dong)... là nơi các nghệ sĩ điêu khắc dân gian chạm khắc các đề tài tái hiện cuộc sống và lao động của con người, cảnh sắc thiên nhiên giàu tính dân gian và phong phú, sinh động.

Chính vì vậy, các điêu khắc đình làng còn có giá trị to lớn trong việc nghiên cứu về cuộc sống vật chất, tinh thần của người Việt Nam trước đây. Nó có giá trị lịch sử sâu sắc đại diện cho bản sắc văn hóa của một loại công trình kiến trúc Việt nam.

Đình làng Đình Bảng là một trong những công trình tiêu biểu như vậy (Hình 1) Qua các giá trị vô giá của kiến trúc đình làng nêu trên ta có thể có thêm một góc nhìn khác về các công trình sẽ là đại diện cho nền kiến trúc Quốc gia mà một trong số đó là Nhà Quốc hội.

Trong kỳ thi phương án kiến trúc nhà Quốc hội, có 17 phương án dự thi được chấm điểm và đem ra triển lãm. Năm trong số 17 phương án đã đoạt giải (1 giải A và 4 giải khuyến khích).
 

2 phương án đạt giải khuyến khích

Hình 2: Thiết kế mã số H112 - đạt giải khuyến khích

Phương án đoạt giải A

Hình 4: Thiết kế mã số L787 đạt giải A

Điều đáng mừng là các ý tưởng táo bạo của nền kiến trúc hiện đại đã lên ngôi (tuy chưa phải hoàn toàn của người Việt Nam nghiên cứu vì cuộc thi này có 7 phương án là của người nước ngoài). Điều đáng buồn là như một số nhà phê bình kiến trúc nhận định rằng không còn phương án "hoài cổ" nữa. Không hoài cổ nữa có nghĩa là đã quên đi bản sắc văn hoá của dân tộc, quên đi lịch sử của dân tộc và quên đi chính mình.

Tại sao nơi hội họp lớn nhất của quốc gia lại không thể là "Ngôi đình Quốc gia" - Cái tiêu biểu nhất trong tất cả các “đình làng" trước đây và các “đình đô thị" ngày nay. Và nếu đã là "đình Quốc gia" tại sao nó không thể có hình thức như những ngôi đình đã được quốc gia xếp hạng. Xếp hạng để mà xem, để mà nhớ, hay xếp hạng để các thế hệ sau tiếp bước mà phát huy, phát triển bản sắc riêng của dân tộc mình, của quốc gia mình.

Điểm thành công nhất của phương án đạt giải A là đã bảo tồn gần 4 ha khu di tích khảo cổ A, B, C, D của 5 thời kỳ văn hoá lịch sử của dân tộc: Đại La, Lý, Trần, Lê, Nguyễn.

Điểm chưa thành công nhất của phương án giải A là chưa khai thác cái tinh tuý nhất, cái bản sắc của các công trình kiến trúc còn nằm trong lòng đất của 5 thời kỳ văn hóa ấy, song hình thức kiến trúc của nó còn tồn tại trong hàng ngàn di sản kiến trúc - văn hóa - lịch sử đã được quốc gia xếp hạng trên mặt đất để mà đúc kết, phát huy, phát triển và đưa vào kiến trúc ngoại thất của công trình.

Xin giới thiệu Nhà quốc hội Campuchia sẽ được đưa vào sử dụng trong năm 2008 để chúng ta cùng suy ngẫm. 

Hình 5: Nhà Quốc hội Campuchia đang được hoàn thiện & sử dụng trong năm 2008.

Chúng ta nghĩ gì khi đến cửa khẩu Mộc Bài (Tây Ninh), tại cột mốc 171 nhìn sang phía Campuchia đều trầm trồ khen ngợi công trình cửa khẩu của họ rằng: "Thấy ngay bản sắc văn hóa kiến trúc Campuchia". Song khi nhìn ngược lại phía cửa khẩu Việt Nam đều lắc đầu "chẳng thấy bản sắc Việt Nam?".

Hình 6: Cửa khẩu phía nước bạn – Bản sắc văn hóa kiến trúc Campuchia.

Hình 7: Cửa khẩu quốc tế phía Lào.

Hình 8: Cửa khẩu phía Việt Nam – Đâu là bản sắc văn hóa kiến trúc Việt Nam?

Vậy điều gì đã tạo ra cảm giác có bản sắc văn hoá kiến trúc của các quốc gia đó? Chính là hình thức kiến trúc bên ngoài của các công trình đó, mà bắt đầu từ: 1. Hình thức mái công trình; 2. Kết cấu mái công trình; 3. Độ dốc mái; 4. Màu sắc của mái; 5. Vật liệu làm mái; 6. Độ cong của mái; 7. Các chi tiết của mái; 8. Các chi tiết cột, cửa và chạm khắc trên thân của công trình.... Cả 3 công trình điển hình đó của 3 quốc gia đều có những điểm rất giống nhau và đại diện cho Đông Nam Á là: mái ngói, song lại rất khác nhau và rất đặc trưng cho từng quốc gia bởi sự khác nhau của những chi tiết kiến trúc nêu trên.

Kiến nghị của tác giả bài viết này là hãy lấy cái tinh tuý của phương án giải A nâng tầm lên, song kiến trúc bên ngoài phải được tổ chức thi tiếp để có bản sắc kiến trúc điển hình nhất của Văn hoá Việt Nam: "Ngôi đình vĩ đại của quốc gia ở đầu thế kỷ XXI" để cùng 9 quốc gia còn lại tạo nên bản sắc đặc trưng nhất của khu vực Đông Nam Á, để rồi vài thế kỷ nữa nó sẽ lại là đối tượng đáng được bảo tồn trong kho tàng di sản văn hoá kiến trúc tiêu biểu của dân tộc Việt Nam, và xa hơn nữa là di sản văn hóa thế giới.

• PGS.TS. Lưu Đức Hải (Viện trưởng Viện Quy hoạch Đô thị - Nông thôn)